Fonoloji yani sesbilgisi, dilbilimin bir alt dalıdır ve belli bir dile ait ses sistemini inceler. Fonolojinin amacı dilin ayırt edici ses karşıtlıklarını ortaya koymak ve konuşma seslerinin zihinde nasıl organize olduğunu ve nasıl temsil edildiğini incelemektir.
Fonoloji, konuşma seslerini daha soyut ve derin anlamda bilişsel olarak ele alır; seslerin sıralanışı, dağılımları ve sınırlılıklarına yönelik nitelendirmeler yapar ve kuralları ortaya koyar.
Fonolojik bozukluk; konuşma seslerinin dilsel ögeler olarak herhangi bir dildeki dağılımı, sınırlılıkları, işleyişleri ve düzenlenişleri ile ilgilenerek kullanımlarına ilişkin kuralların neler olduğunu betimlemekte sorun yaşanmasıdır.
Fonolojik Bozukluk Nedir?
Fonksiyonel/ işlevsel ve organik olarak iki gruba ayrılmaktadır. Fonksiyonel konuşma sesi bozuklukları ‘idiopatik’, organik olanlarda ise altta yatan ‘nörolojik, motor ya da duysal’ bir durum söz konusu olabilmektedir.
Konuşma sesi bozukluğu olan bireylerde konuşma üretimine ilişkin performans konusunda sorunlar yaşanmakta ve anlaşılırlık etkilenmektedir.
Fonolojik Bozuklukta Terapi Süreci
Fonolojik bozuklukta terapi sürecinde zaman ve sabır gereklidir. Terapilere olabildiğince erken başlamak önemlidir çünkü okul çağına kadar müdahale edilmemiş fonolojik bozukluklar çocukların okuma-yazma öğrenim dönemlerinde zorluk yaşamalarına, okul başarılarının etkilenmesine neden olabilir.
Eğer fonolojik bozukluğun sebebi damak yarığı veya işitme sorunu gibi fiziksel ise öncelikle bu fiziksel sorun üzerine çalışılmalıdır. Ses bilgisel (fonolojik) bozukluğun terapi süreci her dil ve konuşma bozukluğunun terapisinde olduğu gibi ilk adım olan ayrıntılı değerlendirme seansıyla başlar. Değerlendirme sonunda hatalı üretim yaptığı sesler, birbiri yerine kullandığı sesler ve envanterinde var olan ve olmayan sesler tespit edilir.
Fonolojik bozukluğa sahip her bireyin yaptığı hatalı üretimlerin ve üretemediği seslerin sayısı ve türü farklılık göstermektedir. Bu farklılık her bireyin bireyselleştirilmiş bir terapi alma ihtiyacını doğurur.
Fonolojik bozuklukların terapilerindeki amaç; bireyin birbiri yerine ürettiği seslerin aslında her birinin anlam farkı yaratan fonemler olduğunu farkına varmasını sağlamaktır. Terapi sürecinde kişinin envanterinde bulunan sesleri saptanır ve kişinin bu sesleri doğru şekilde, doğru yerde kullanması sağlanır.
Bireyselleştirilmiş terapilerde terapinin sonlandırılacağı zaman konusunda net bir tarih vermek doğru değildir. Ailenin de süreçte sorumluluk alması ev ödevlerini yapması ve destek vermesi terapi sürecinin sonlanmasını hızlandıracaktır.
Fonolojik Bozuklukta Tanı
Fonolojik bozukluğu tanılarken dikkat etmemiz gereken belirli kriterler olabilir. Bunlar:
- Doğru üretimin gerçekleştirilmesi beklenirken çocuğun konuşma sesi üretimlerinin hatalı olması.
- Konuşurken bir ya da daha fazla fonolojik işlem yapıldığını gösteren hata örüntüleri.
- Sonlanması gereken yaştan sonra devam eden fonolojik işlemler. Yaşına uygun anlaşılırlık ve fonolojik bilgiye sahip olmama durumu.
- Kişinin konuşma anlaşılırlığının düşük olması.
- Hatalara ilişkin sosyal ve klinik açıdan ailenin ya da hizmet birimlerinin endişeli olması.
- Silme/ atma hataları: Örneğin: ‘bardak’ yerine ‘barda’ demek.
- Yer değiştirme hataları: Örneğin: ‘kaşık’ yerine ‘kışak’ demek.
- Ekleme hataları: Örneğin: ‘siyah’ yerine ‘siyhah’ demek.
- Hece hataları : Örneğin: ‘telefon’ yerine ‘tefon’ demek.
Fonolojik bozukluk spesifik bir nedenden dolayı ortaya çıkması şart olmamakla birlikte aşağıdaki durumlardan kaynaklanabilir:
- Aile öyküsü: Ailesinde dil veya konuşma bozuklukları öyküsü bulunan kişilerin konuşma sesi bozukluğuna sahip olma ihtimali aile öyküsünde dil ve/veya konuşma bozukluğu bulunmayan kişilere göre daha fazladır.
- Cinsiyet; erkek çocuklardaki konuşma sesi bozukluğu yaygınlık oranı kız çocuklarına oranla 2/3’tür. Erkek çocuklarında konuşma sesi bozukluklarına daha çok rastlanır.
- Oral-motor yapılarda farklılıklar: Dudak Damak Yarıklığı & Dil Bağı (Ankiloglossi) & Dental Deviasyonlar % Orofasiyal Miyofonksiyonel Bozukluklar (OMD)
- Sık otitis medya öyküsü
İşitme engeli - Sinirsel Patolojiler: dizartri veya apraksi
- Zeka
- Motor beceriler
- İşitsel algı
- Dentisyon (Diş yapısı)
- Dil gelişimi ve akademik performans
- Sosyoekonomik statü
- Doğum sırası ve kardeş statüsü
Uzman Desteği Mi Arıyorsunuz?
Fonolojik Bozuklukta Ailenin Yaklaşımı Nasıl Olmalı?
Fonolojik bozukluk yaşayan çocuğa aile;
- İyi ve doğru konuşma modeli olmalıdır.
- Terapi sürecinde motivasyonu yüksek ve sabırlı olmalıdır.
- Konuşmasını bölmemeli ya da sürekli çocuğun hatalarını düzeltmemelidir.
- Arkadaş ve akrabalar da dahil olmak üzere kimsenin çocukla alay etmesine izin vermemelidir.
- Çocuğun sesbilgisel hatalarını düzeltmek yerine doğru şekilde kullanarak model olmalıdır.
- Fonolojik problemde, yapılan sesbilgisel hatalar tutarsızlık gösterebilir. Bunun bilincinde olunmalı ve çocuğa tepki gösterilmemelidir.
- Yapılan sesbilgisel hatalar çevre tarafından şirin görülüp pekiştirilmemelidir.
- Terapiler başladığında terapistinizin belirlediği doğrultuda ilerlenmeli ve eve verilen ödevler önemsenmelidir.
- Çocuk, sesi her doğru kullandığında pekiştirilmelidir.
Artikülasyon ve Fonolojik Bozukluklar Arasındaki Farklar Nelerdir?
- Artikülasyon bozukluğu, işlevsel veya yapısal nedenlerden dolayı bireyin belirli sesleri üretmede güçlük çekmesi ya da sesleri yanlış üretmesidir.
- Fonolojik bozuklukta ise yapısal bir sorun yoktur ve çoğunlukla nedeni belirsizdir.
- Fonolojik bozukluk, sesin fonemik düzeyde üretilememesidir.
- Artikülasyon bozukluğu, kronolojik yaşa uygun olmayan şekilde sesin motor/ fonetik üretimi ya da izole olarak hece, sözcük, cümle ya da konuşma içinde sesi üretmek için gereken artikülator yaklaşımlarını yapamama durumudur.
- Artikülasyon bozukluklar motor temellidir fonolojik bozukluk ise bilişsel temellidir.
- Artikülasyon bozukluğunda hata sayısı az, anlaşılırlık nispeten yüksektir.
- Fonolojik bozuklukta ise pek çok ses bir arada etkilenir ve sonucunda anlaşılırlık orta veya düşük seviyede olur.